1. Η Χριστιανική Λατρεία

O Χριστιανισμός, ως Εκκλησία του Χριστού, εκ­φράστηκε από την ίδρυση του, την ημέρα της Πεντη­κοστής, όχι μόνο ως διδασκαλία, αλλά και ως λα­τρεία, που κατέλαβε κεντρική θέση στη ζωή του. Η λατρεία αποδείχτηκε όχι μόνο ο τρόπος, που η Εκ­κλησία εξέφρασε τον βαθύτερο εαυτό της, αλλά και ως το κατ' εξοχήν μέσο διαμόρφωσης της πίστης και όλης συνολικά της ζωής της. Χωρίς να εξαντλείται στη λατρεία η ζωή της Εκκλησίας, μεταμορφώνεται ολόκληρη σε λατρεία του Τριαδικού Θεού, ως απόλυ­του κέντρου και κεφαλής της.
Η εκκλησιαστική λατρεία είναι κατανοητή μόνο εν Χριστώ, στον όποιο γίνεται γνωστός ο Θεός (Ίω. 1, 18). Η πίστη στον Χριστό, ως Θεό και Σωτήρα, προηγείται της λατρείας Του. Ο Χριστός είναι αυτός, που διαφοροποιεί τη χριστιανική από κάθε άλλη λα­τρεία. Ο χριστοκεν-τρικός χαρακτήρας της εκκλησια­στικής λατρείας τη διαχώρισε ριζικά όχι μόνο από την εθνική, αλλά και από την ιουδαϊκή λατρεία (βλ. Εβρ. κεφ. 9). Τα οποιαδήποτε εθνικά η ιουδαϊκά τελε­τουργικά στοιχεία, που προσέλαβε η Εκκλησία, είναι δευτερεύοντα και περιφερειακά και δεν αλλοιώνουν τη λατρεία της.
Ουσιαστικό στοιχείο της χριστιανικής λατρείας είναι η εσωτερικότητα η καρδιακή ευχαριστία και δοξολογία του Θεού για τις δωρεές Του. Γι' αυτό η χριστιανική λατρεία θεμελιώνεται στα όσα έπραξε ο Θεός για τον άνθρωπο και όχι στο τι μπορεί ο άνθρω­πος να πράξει, για να ευχαριστήσει τον Θεό και να Τον εξευμενίσει. Σκοπός της δεν είναι μία θρησκευτι­κή τελετουργία, αλλά η μέσω αυτής φανέρωση της Εκκλησίας ως «σώματος Χριστού». Ο μόνος και α­ληθινός λειτουργός της Εκκλησίας είναι ο Ιησούς Χριστός (Έβρ. 8, 2), ο οποίος στο πρόσωπο Του εισά­γει στην ιστορία ένα άλλο είδος ιερωσύνης. Οι όροι «ιερεύς», «θυσία», «ιερωσύνη» στην Προς Εβραίους επιστολή, το πρώτο λειτουργιολογικό κείμενο της Εκκλησίας, συνδέονται αποκλειστικά με τον Χριστό, τον μόνο αυθεντικό Αρχιερέα, που προσέφερε και προσφέρει την τέλεια θυσία, δηλαδή τον εαυτό Του. Η θυσία Του στη λατρεία της Εκκλησίας είναι αναί­μακτη και πνευματική και ο Χριστός, τελικά, είναι «ό προσφέρων και προσφερόμενος και προσδεχόμενος» τη θυσία. Οι ιερείς της Εκκλησίας δεν θυσιάζουν, ό­πως στα διάφορα θρησκεύματα του κόσμου, άλλά «δανείζουν» τη γλώσσα και τα χέρια τους στον Χρι­στό, για να τελέσει Αυτός τα πάντα (ι. Χρυσόστομος). Όλοι οι πιστοί, με το βάπτισμα και το χρίσμα τους, μετέχουν στην ιερωσύνη του Χριστού, «παριστώντες τα σώματα αυτών θυσίαν ζώσαν, αγίαν, εύάρεστον τω Θεώ»(Ρωμ. 12, 1).
Η Λατρεία της Εκκλησίας συνιστά αποκάλυψη του τριπλου μυστηρίου της ζωής: του μυστηρίου του Θεού, του μυστηρίου του ανθρώπου και του μυστη­ρίου της κτίσεως, καθώς και της μεταξύ τους σχέσης. Στην Ορθόδοξη Λατρεία συντελείται η βίωση του νέ­ου «καιρού», που έχει «εισβάλει» στην ιστορία με την Ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού και προσφέρει τη δυνατότητα νίκης μας πάνω στην αμαρτία, στη φθορά και στο θάνατο. Ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη τάσ­σεται υπό την εξουσία του Χριστού και δοξάζει τον Τριαδικό Θεό, όπως Τον δοξάζουν στον ουρανό οι αγ­γελικές Δυνάμεις (Ήσ. 6, 1 έ.).
Στη χριστιανική λατρεία πραγματοποιείται μια δι­πλή κίνηση: του ανθρώπου προς τον Θεό, που δέχεται την ευχαριστία και δοξολογία μας, και του Θεού προς τον άνθρωπο, που αγιάζεται από τη θεϊκή Χάρη. Εί­ναι ένας διάλογος μεταξύ Πλάστη και πλάσματος, συ­νάντηση του ανθρώπου με τον «Αληθινόν» (Α' Ίω. 5, 20), προσφορά της ύπαρξης στην πηγή της, κατά τον λειτουργικό λόγο: «εαυτούς και αλλήλους και πάσαν την ζωήν ημών Χριστώ τω Θεώ παραθώμεθα». Ο πι­στός ευχαριστεί τον Θεό για τη σωτηρία του και τις συνεχείς δωρεές του Θεού, «ύπερεκπερισσου ων αιτούμεθα». Προσφέρει στον Θεό «άρτον και οίνον» και λαμβάνει σώμα και αίμα Χριστού προσφέρει θυ­μίαμα και δέχεται άκτιστη Χάρη. Η λατρεία της Εκ­κλησίας δεν προσφέρεται στον Θεό, διότι ο Θεός την έχει ανάγκη, αλλά για τον ίδιο τον άνθρωπο, που δέ­χεται πολύ περισσότερα και σημαντικότερα από τα ό­σα προσφέρει.
Η λατρεία τότε είναι εκκλησιαστική, όταν διατη­ρεί τον υπερκόσμιο και πνευματικό της χαρακτήρα και ελευθερώνει τον άνθρωπο, οδηγώντας τον στην τέλεια γνώση («επίγνωση») του Θεού (Έφεσ. 4, 13. 'Αποκ. 4, 10' 5, 6 κ.λπ.). Σκοπός της όμως δεν είναι να κατεβάσει τον ουρανό στη γη, αλλά να ανεβάσει στον ουρανό τον άνθρωπο και τον κόσμο. Δίνει τη δυνατό­τητα στον άνθρωπο και όλη την κτίση να «βαπτιστούν» να πεθάνουν και να αναστηθούν μέσα στη θεία Χάρη.

2. Λειτουργική Τάξη και Ιστορική Εξέλιξη

Η εκκλησιαστική λατρεία έχει την τάξη της, σύ­νολο δηλαδή τελετουργικών κανόνων, που τη διέ­πουν. «Τυπικόν» ονομάζεται το ειδικό λειτουργικό βι­βλίο, πού προσφέρει το διάγραμμα και τη δομή της λατρείας της Εκκλησίας, καθώς όρισαν οι άγιοι Πα­τέρες στο πέρασμα των αιώνων. Με την καθιερωμένη «τάξη» και τη λειτουργική ενότητα περιφρουρείται το ορθόδοξο φρόνημα, παρόλες τις περιπτωσιακές ανα­προσαρμογές και τοπικές ιδιαιτερότητες, τις φυσιολο­γικές δηλαδή εξελίξεις, που σημειώθηκαν στο παρελ­θόν, εμπλουτίζοντας τη λειτουργική πράξη, απο­κρούοντας διάφορες κακοδοξίες και καταπολεμώντας τις αιρέσεις. Η ανάπτυξη όμως της εκκλησιαστικής λατρείας έγινε οργανικά, με εσωτερική τάξη και συ­νοχή, χωρίς να διασπάται η ενότητα της. Τα νέα στοι­χεία μοιάζουν με κλαδιά ενός δένδρου, που απλώνον­ται χωρίς να εμποδίζουν την ομαλή ανάπτυξη του. "Έτσι και στην Ορθοδοξία οι μεν σλαβόφωνες Εκκλη­σίες ακολουθούν την τάξη της «Ιεράς Μονής των Ιε­ροσολύμων» (του άγιου Σάββα), ενω οι ελληνόφωνες στηρίζονται, κατά κανόνα, στην τάξη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (Κωνσταντινουπόλεως), της Ιεράς Μονής Στουδίου. Η διαφορά αυτή στην τάξη δεν καταλύει την ενότητα της ορθόδοξης λατρείας. Η λειτουργική δομή είναι συγκεκριμένη και κοινή, ό­πως διαπιστώνεται στην τέλεση μιας διορθόδοξης Θείας Λειτουργίας.
Ήδη στη χριστιανική αρχαιότητα είχαν προκύ­ψει διάφοροι λειτουργικοί τύποι (της Ανατολής: αλε­ξανδρινός, αντιοχειανός η συριακός και βυζαντινός της Δύσεως: αφρικανικός, ρωμαϊκός, παλαιοισπανικός η μοζαραβικός, αμβροσιανός, παλαιογαλλικός, κελτικός κ.λπ.). Η απόκρουση των αιρέσεων, που α­νέκυψαν στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας, συνέ­βαλε στην εμφάνιση των τοπικών διαφορών, μέσα σ' ένα πνεύμα ελευθερίας. Γι' αυτό οι λειτουργικοί τύποι βοηθούν στη διαπίστωση και διακρίβωση της λει­τουργικής εξέλιξης των τοπικών Εκκλησιών, αλλά και των αλληλεπιδράσεων τους στο πλαίσιο της ενό­τητας της ορθόδοξης πίστης.

Σταθμό στην εξέλιξη της εκκλησιαστικής λατρείας αποτέλεσε η εποχή του Μ. Κωνσταντίνου, με τον εγκαινιασμό της Κωνσταντινούπολης-Νέας Ρώμης (το 330), που άνοιξε νέες, κοσμογονικές προοπτικές. Η α­νάπτυξη σ' όλους τούς χώρους του εκκλησιαστικού βίου, έργο των άγιων Πατέρων, είχε οργανική συνέ­χεια, χωρίς στο ελάχιστο να σημαίνει «πτώση» από τον «αρχέγονο χριστιανισμό». Η μετά το 313 νίκη πά­νω στην ειδωλολατρία, γέννησε ένα πάγκοινο συναί­σθημα και μία θεολογία «νίκης» και θριάμβου, που διαπότισε και τις δομές της λατρείας. Η ανάπτυξη της συμβαδίζει με τη συνοδική διατύπωση του τριαδικοΰ δόγματος, την καλλιέργεια των θεολογικών γραμμά­των, την οργάνωση του μοναχισμού, την ανέγερση πλήθους ναών κ.λ.π. Με βραδύ, αλλά σταθερό ρυθμό, οι λατρειακές ιδιαιτερότητες περιορίζονται και μορφο­ποιούνται οικουμενικά σχήματα, με βάση ένα σταθερό και αμετάβλητο πυρήνα, που αφομοιώνει και ενοποιεί τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Καρποί αυτών των εξελίξε­ων είναι οι μορφές της ναοδομίας, η ανάπτυξη των λει­τουργικών κύκλων (ημερήσιος, εβδομαδιαίος, ετή­σιος), η προσθήκη νέων εορτών και ακολουθιών. Οι ε­ξελίξεις αυτές ταξιθετούνται χρονολογικά ως εξής: οι αιώνες 4ος και 5ος διακρίνονται για τη μεγάλη λει­τουργική άνθηση και τις βαθειές τομές στη λατρεία στους 6ο και 7ο αιώνες σταθεροποιούνται οι μορφές, τον 8ο και 9ο αιώνα συντελείται η τελική σύνθεση του «βυζαντινού τύπου», που μετά τον 14ο καί 15ο αιώνα (Ησυχασμός, Συμεών Θεσσαλονίκης) οδήγησε στη λειτουργική τάξη, που ισχύει και σήμερα.
Η «βυζαντινή» σύνθεση της Εκκλησιαστικής Λατρείας επιτεύχθηκε διά του Μοναχισμού, που συνι­στά την αυθεντική συνέχεια της εκκλησιαστικής κοι­νωνίας και μόνιμη διασφάλιση της καθαρότητας και της μαρτυρίας του εκκλησιαστικού βίου. Ο Μοναχι­σμός διασώζει σε κάθε εποχή την εσχατολογική συ­νείδηση, αποτρέποντας την εκκοσμίκευση. Γι' αυτό η επίδραση του στην πορεία της Εκκλησίας αποδεικνύ­εται όχι μόνο καθοριστική, αλλά και ευεργετική.
Ο Μοναχισμός ενσωμάτωσε τη λατρεία στην ά­σκηση του, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην προσευ­χή και καθιστώντας μέσω της «ευχής» όλη τη ζωή σε λατρεία. Ο Μοναχισμός καλλιέργησε και πλούτισε τη λατρευτική πράξη, προσφέροντας στην Εκκλησία τη λειτουργική τάξη και όλο σχεδόν τον υμνογραφικό, μουσικό, και καλλιτεχνικό πλούτο της.
Μετά τη νίκη του Μοναχισμού και το τέλος της εικονομαχίας (9ος αιώνας) το μοναστικό τυπικό μετα­δόθηκε και στις κοσμικές ενορίες και η σύνθεση αυτή θα επικρατήσει τελικά, στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στις μονές καλλιεργήθηκαν τα κύρια δομικά στοιχεία της ορθόδοξης λατρείας, η υμνογραφία (ποίηση) και η μουσική, και σ' αυτές βιώνεται ως σήμερα η αλή­θεια, ότι η λατρεία δεν είναι «κάτι» στη ζωή της Ορ­θοδοξίας, αλλά το κέντρο και η πηγή της ανακαίνι­σης και αγιασμού όλων των πτυχών της ζωής μας.

3. H Λατρεύουσα Κοινωνία

Η Ορθόδοξη Εκκλησία φανερώνεται ιστορικά ως λατρεύουσα κοινωνία. Ακόμη και ετερόδοξοι, ό­πως ο Erich Seeberg, κορυφαίος προτεστάντης θεολό­γος, την ονομάζουν «θρησκεία της λατρείας στο έδα­φος του χριστιανισμού». Ο πιστός, μέσα στη λα­τρεία, μετέχει στον τρόπο υπάρξεως της Εκκλησίας του, η οποία αποβαίνει «πανήγυρις πρωτοτόκων», «οίκος εορταζόντων» και «αιωνίως ευφραινομένων», σε μια εσχατολογική πρόγευση της ουράνιας βασι­λείας. Η λατρεία της Εκκλησίας υπήρξε από την αρ­χή πράξη της κοινότητας, της τοπικής Εκκλησίας, και όχι των πιστών ως ατόμων. Το άτομο μέσα στη λατρεία γίνεται μέλος της εν Χριστώ κοινωνίας, στην οποία εισέρχεται με το βάπτισμα του, μετέχοντας στη ζωή μιας συγκεκριμένης τοπικής κοινότητας και όχι σε μια οικουμενική και γενικευμένη ιδέα περί χρι­στιανισμού. Στη λατρεία φανερώνεται το εκκλησια­στικό σώμα στην τοπική συγκρότηση του. Ακόμη και η «κατ' ιδίαν» προσευχή νοείται ορθόδοξα μέσα στην εκκλησιαστική κοινωνία, ώς προέκταση της. Ι­διαίτερα η Θεία Ευχαριστία είναι το μυστήριο της Εκκλησίας ως σώματος και ο σκοπός της λειτουργι­κής πράξης.
Η λατρεία της Εκκλησίας συνδέει τον πιστό δια­χρονικά με όλους τους Αγίους, και τους προαπελθόντας πιστούς και συγχρονικά με τους ζώντες εν Χριστώ αδελφούς του. Έτσι, και η Εκκλησία αποδεικνύεται στη λατρεία της «μία ποίμνη ανθρώπων και αγγέλων και μια βασιλεία» (ί. Χρυσόστομος). Αυτή την ενότη­τα της Εκκλησίας, με κέντρο τον Χριστό ως κεφαλή της, εικονίζει η «συστολή» των Τιμίων Δώρων μετά τη μετάληψη. Ο Λειτουργός «συστέλλει» (μαζεύει) μέσα στο Άγιο Ποτήριο, τον Αμνό-Χριστό, από τον όποιο έχουν κοινωνήσει κληρικοί και λαϊκοί, την με­ρίδα της Θεοτόκου, των Αγγέλων και όλων των Α­γίων, των ζώντων και τεθνεώτων, με πρώτο τον Ε­πίσκοπο της τοπικής Εκκλησίας, που συνιστά το ο­ρατό κέντρο της (το αόρατο είναι ο Χριστός). Έτσι, το «ατομικό» σώμα του Χριστού ενώνεται, «ασύγχυτα και αδιαίρετα», με το «κοινωνικό» (συλλογικό) σώμα Του, τους πιστούς Του. Μέσα στο Άγιο Ποτήριο εί­ναι συναγμένη η εν Χριστώ κοινωνία των Πιστών με τον Χριστό και μεταξύ τους. Ο Χριστός φανερώνεται, έτσι, ως το απόλυτο κέντρο και η Κεφαλή της Εκκλη­σίας, η Εκκλησία σώμα Χριστού και οι πιστοί, ζών­τες και κεκοιμημένοι, μέλη αυτού του σώματος.

4. Εκκλησιοποίηση των Μέσων

Η Εκκλησία μεταμορφώνει στη λατρεία της μεγέ­θη του παρόντος αιώνος σε πραγματικότητες της ου­ράνιας βασιλείας, άνανοηματοδοτώντας τη λειτουργία και αναφορά τους. Ένα από αυτά τα μεγέθη είναι:

α) ο τόπος. Η λατρεία της Εκκλησίας αποσυνδέθηκε γρή­γορα από τον ιουδαϊκό Ναό και τη Συναγωγή. Η Θεία Ευχαριστία ετελείτο αρχικά σε ιδιωτικούς χώρους («κατ' οίκον») και η σύναξη των πιστών ονομάσθηκε «κατ' οίκον εκκλησία». Η Εκκλησία, αναπτυσσόμενη σε ελληνιστικό περιβάλλον, προσέλαβε τον ελληνικό όρο «εκκλησία», που και εδώ σημαίνει τη σύναξη του «δήμου» (λαού), αλλά με κέντρο και κεφαλή τον Χρι­στό. Η έννοια του ναού υποτάσσεται, αρχικά, στο γε­γονός της σύναξης των πιστών εν Χριστώ (Ίω. 4, 21). Ο διάκονος Στέφανος θα διακηρύξει, ότι «ο Ύψιστος ούκ εν χειροποιήτοις ναοίς κατοικεί» (Πραξ. 7, 48). Μετά το 313 (Διάταγμα των Μεδιολάνων) ο ναός θα α­ποκτήσει και χριστιανικά ιδιαίτερη σημασία.
Ο Ναός, ως ο ιερός χώρος της συνάξεως, συνδέ­θηκε με την ιδέα του ουρανού επί της γης, αφού η λει­τουργία της Εκκλησίας είναι η «ανάληψη» των πι­στών στο υπερουράνιο Θυσιαστήριο. Αυτό εκφράζει ένας ύμνος: «εν τω ναω εστώτες της δόξης Σου, έν ούρανώ εστάναι νομίζομεν».
Υπάρχει ειδική ακολουθία για την καθιέρωση του Ναού (Ακολουθία τών Εγκαινίων), που εκφράζει την περί του Ναού θεολογία της Εκκλησίας. Οι Ά­γιοι όλων των αιώνων δεν παύουν να διασώζουν τη συνείδηση του Στεφάνου, όπως λ.χ. ο ί. Χρυσόστομος (t 407): «Ο Χριστός ελθών πάσαν την οίκουμένην εξεκάθαρεν άπας τόπος ευκτήριον γέγονεν...». Ο να­ός, δηλαδή, διευκολύνει τη σύναξη, άλλ' αυτή δέν χά­νει ποτέ την ουράνια προοπτική της.
Σε ένα «βυζαντινό» ναό, ο Παντοκράτορας του τρούλου δίνει στον πιστό την αίσθηση ότι βρίσκεται κάτω από την πατρική εποπτεία του Θεού. Συνειδητο­ποιούνται, έτσι, οι λειτουργικές αντιθέσεις: κάτω-άνω, γή-ούρανός, κοσμικό-άγιο, θάνατος-ζωή, ενδοκοσμικό-υπερκόσμιο κ.λπ. Με τα μάτια των Αγίων, των «θεουμένων», βλέπουμε και μείς το άκτιστο φως της ουράνιας βασιλείας στη λειτουργία της Εκκλησίας μας. Κατά τα «εγκαίνια» του ναού τοποθετούνται άγια λείψανα μέσα στην άγια Τράπεζα, για να είναι η λα­τρεία της Εκκλησίας μόνιμη αναφορά στην άκτιστη θεία Χάρη, που ενσκηνώνει στους Αγίους. Έτσι, στη Χάρη του Θεού θεμελιώνονται όλα τα μυστήρια και οι αγιαστικές πράξεις της Εκκλησίας, χωρίς να εξαρ­τώνται από την ηθική καθαρότητα του λειτουργού. Κάθε τι πού έχει σχέση με τη λειτουργία του ναού «καθιερώνεται» και αγιάζεται, τα ιερά σκεύη, τα ιερά άμφια, τα λειτουργικά βιβλία, οι εικόνες, καθιστάμε­να αγωγοί της θείας Χάρης.

β) Στη λατρεία της Εκκλησίας ανανοηματοδοτείται και ο χρόνος. Η νέα περί του χρόνου αντίληψη της Εκκλησίας κινείται στα όρια της χριστιανικής σωτηριολογίας. Ο χρόνος «εκκλησιοποιείται» με την υπέρβαση της «κυκλικής» έννοιας του (στον Ελληνι­σμό) και της «ευθύγραμμης» (στον Ιουδαϊσμό). Σωτη­ρία χριστιανικά δεν είναι η φυγή από τον χρόνο και τον κόσμο, αλλά η νίκη πάνω στη δαιμονικότητα και το κακό του κόσμου, την ενοικούσα σ' αυτόν αμαρτία (Ίω. 17, 15). Ιστορία και χρόνος δεν καταργούνται, αλλά καινοτομούνται.
Ο λειτουργικός χρόνος της Εκκλησίας δεν χάνει τη γραμμικότητα του, διότι έχει αρχή και τέλος, το πλήρωμα του χρόνου (Γαλ. 6, 4), που συντελείται με τη σάρκωση του Θεού Λόγου. Ο χρόνος έλαβε αρχή από τον Θεό κατά τη δημιουργία και έχει «τέλος» τον Χριστό, που δίνει σε κάθε χρονική στιγμή σωτηριολογική σημασία («Ιδού νυν καιρός ευπρόσδεκτος, ι­δού νυν ημέρα σωτηρίας», Β'Κορ. 6, 2). Με την εναν­θρώπηση του Λόγου του Θεού η ιστορία εισέρχεται στα έσχατα, διότι το «έσχατον» είναι ο Χριστός, μετά τη σάρκωση του οποίου «ουδέν καινόν» αναμένεται ι­στορικά, παρά μόνο η ολοκλήρωση του έσχατου με την δευτέρα Παρουσία Του. Ο Χριστός στη λατρεία είναι «ο πάλιν ερχόμενος» και ο «Εμμανουήλ», «ο Θεός μεθ' ημών» (Ματθ. 1, 23).
Ο λειτουργικός χρόνος έχει και μία κατακόρυφη διάσταση, αφού ο Χριστός και η άκτιστη βασιλεία Του έρχονται «εκ των άνω», δείχνοντας μας έτσι τον αιώνιο προορισμό μας («άνω σχώμεν τας καρδίας»). Ο λειτουργικός χρόνος της Εκκλησίας βιώνεται ως διαρκές παρόν της σωτηρίας. Στη λατρεία της Εκκλη­σίας συναιρούνται οι χρονικές διαστάσεις (παρελθόν, παρόν και μέλλον) σε ένα διαρκές παρόν της θείας πα­ρουσίας. Γι' αυτό είναι τόσο συχνές στη λειτουργική μας γλώσσα οι ενεστωτικές εκφράσεις: «σήμερον ο Χριστός γεννάται...», «σήμερον ο Χριστός βαπτίζεται εν Ιορδάνη», «σήμερον κρεμάται επί ξύλου». Δεν εί­ναι απλή ιστορική μνήμη. «Ανάμνηση» λειτουργικά δεν σημαίνει διανοητική ανάκληση η ιστορική επανάληψη, διότι τα γεγονότα, που συνδέονται με τη σω­τηρία μας, συνέβησαν «έφ' άπαξ» και ισχύουν σωτηριολογικά «εις το διηνεκές». Στη λατρεία λαμβάνει χώρα η πνευματική επέκταση και παροντοποίηση τους, ώστε κάθε γενεά πιστών να μετέχει εξίσου στη σωστική Χάρη, που απορρέει από αυτά. Η λατρεία μας δεν θέλει να προκαλέσει μία πλατωνική νοσταλγία, αλλά να γεννήσει τη συνείδηση της επέκτασης στο μέλλον της βασιλείας του Θεού.
Έτσι, η λατρεύουσα Εκκλησία συνθέτει τις δια­στάσεις του χρόνου, εντάσσοντατες στο αιώνιο «νυν» της θείας παρουσίας. Η μνήμη του παρελθόν­τος γίνεται μνήμη «εν Χριστώ» και η ελπίς του μέλ­λοντος ελπίς «εν Χριστώ». Το μέλλον αποκτά υπόστα­ση, όπως και η «ζωή του μέλλοντος αιώνος» (Έβρ. 11, 1), όταν ο πιστός φθάσει στην αγιότητα, στην ένωση με την άκτιστη θεία Χάρη. Λειτουργικά μιλούμε για ανάμνηση του μέλλοντος, αφού όλα κινούνται προς αυτό. Κάθε χρονική στιγμή μεταβάλλεται σε «καιρό» (δυνατότητα) σωτηρίας. Κατ' εξοχήν «καιρός» είναι η εορτή, λειτουργική «ανάμνηση» των δωρεών του Θεού και της φιλανθρωπίας Του. Η εορτή είναι η έκφραση της νοσταλγίας του ανθρώπου για το αιώνιο, που εν­σαρκώνουν οι τιμώμενοι Άγιοι και τα σωτηριολογικά γεγονότα. Οι εορτές της Εκκλησίας συνδέονται όχι με κάποιο μύθο, όπως στα ειδωλολατρικά μυστήρια, αλλά με ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα. Ήδη τον α' αιώνα καθιερώθηκε η εορτή της Κυριακής, ως πρώτη ήμερα της αναδημιουργίας όλης της κτίσεως, η ημέρα της Ανάστασης. Η Θεία Ευχαριστία είναι η κορύφω­ση του εορτασμού της Εκκλησίας και κάθε μέρα είναι εκκλησιαστική γιορτή, αφού μπορεί να τελεσθεί κατ' αυτήν η Θ. Ευχαριστία.
γ) Η εκκλησιαστική λατρεία διακονεί, εξ άλλου, το μυστήριο του Λόγου σ' όλες τις πτυχές του. Ο εκ­κλησιαστικός και λειτουργικός λόγος εκφράζεται ως ευχή-προσευχή, ανάγνωση των Γραφών, υμνωδία, κή­ρυγμα, θεία Ευχαριστία («κλάση του άρτου». Πραξ. 2, 42). Πρόκειται για διάφορες όψεις του ίδιου μυστη­ρίου. Σ' όλες αυτές τις λειτουργικές εκφράσεις προσφέρεται ο ίδιος Λόγος του Θεού με ειδικό κάθε φορά τρόπο. Ο Λόγος του Θεού συνάγει το σώμα Του, για να ενοικήσει σ' αυτό. Χωρίς τον θείο Λόγο το μυστή­ριο νοείται ως μαγικό μέσο χωρίς το μυστήριο ο Λό­γος μεταβάλλεται σε άσαρκο δογματισμό η θρησκευ­τική ιδεολογία.

Τα αγιογραφικά αναγνώσματα, με πρώτο το Ψαλ­τήριο, είναι προσφορά της καταγραφής της αγιοπνευματικής εμπειρίας των Προφητών και των Αποστό­λων, που προϋποθέτει την αποκάλυψη του Θεού (τον Λόγο του Θεού) μέσα στην καρδιά των Αγίων Του. Παλαιά και Καινή Διαθήκη αναγινώσκονται στην εκ­κλησιαστική σύναξη με βάση μια καθορισμένη από τους Αγίους Πατέρες μας τάξη. Όλο το εκκλησιαστι­κό σώμα μετέχει στη λειτουργική ανάγνωση της Ά­γιας Γραφής: η αποστολική περικοπή διαβάζεται από λαικό, η ευαγγελική από τον Διάκονο ή τον Πρεσβύτερο και το κήρυγμα γίνεται από τον Επίσκοπο η τον Πρεσβύτερο. Η Γραφή διαβάζεται εκκλησιαστικά, όχι με τον συνήθη πεζό η έντεχνο θεατρικό τρόπο, αλλά «λογαοιδικά» (λόγος και ωδή), δηλαδή ημίψαλτα. Μαρτυρείται, έ­τσι, ότι η Αγία Γραφή δεν είναι ένα οποιοδήποτε αν­θρώπινο βιβλίο, αλλά το διαρκές μήνυμα του Θεού μέσω των Αγίων Του στη σύναξη των πιστών Του. Το Ευαγγέλιο στην Εκκλησία είναι ιερό και τιμάται ιδιαίτερα, τοποθετούμενο στην Αγία Τράπεζα, προσκυνείται, θυμιάζεται και ευλογείται με αυτό ο λαός. Η «είσοδος» με το Ευαγγέλιο δηλώνει την παρουσία του αναστάντος Χριστού ανάμεσα μας.
Το κήρυγμα, ως ερμηνεία και εμπέδωση του αγιογραφικού λόγου, επικαιροποιεί το μήνυμα της Γρα­φής στη λειτουργική σύναξη. Το λειτουργικό κήρυγ­μα επιμένει όχι στο «πώς έγιναν τα ευαγγελικά γεγο­νότα», αλλά στο «που αυτά οδηγούν». Η Αγία Γραφή ερμηνεύεται από την Εκκλησία στην Εκκλησία, σε άμεση σχέση με τον Χριστό και τους Αγίους, διότι μόνο με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος είναι δυ­νατή η κατανόηση και ερμηνεία της.
Ό λειτουργικός όμως λόγος αρθρώνεται και ως α­πάντηση της σύναξης προς τον Θεό, με τη μορφή της ευχής και του ύμνου. Ευχογραφία και Υμνογραφία συνιστούν την καρδιά της εκκλησιαστικής λατρείας, αλλά και τη σημαντικότερη λογοτεχνική δημιουργία του Βυζαντίου-Ρωμανίας. Ο ποιητικός λόγος των ύ­μνων προσφέρει σπουδαίες δυνατότητες, ώστε να γίνεται το αποτελεσματικότερο μέσο για τη μυσταγωγία του εκκλησιαστικού σώματος, το όποιο βιώνει και ο­μολογεί την πίστη του «Λόγω πλέκον εκ λόγων μελωδίαν». Η υμνογραφία της Εκκλησίας γίνεται το ασί­γαστο στόμα της που ομολογεί την πίστη της σε ένα συνεχές και ευλογημένο τραγούδι Ορθοδοξίας.

δ) Στήν εκκλησιαστική λατρεία έκκλησιοποιειται και η τέχνη σ' όλες τις μορφές της. Μόνο η γλυπτική για τον πολύ γήινο χαρακτήρα της δεν έγινε δεκτή στην Ορθοδοξία. Η τέχνη γίνεται στη λατρεία θεολο­γική γλώσσα, διακονώντας την ευχαριστιακή βίωση της θεανθρώπινης κοινωνίας. Η λειτουργική τέχνη έ­χει κάλλος, τάξη, ρυθμό, μελωδία. Τα στοιχεία όμως αυτά γίνονται λειτουργικά-διακονικά, υπηρετώντας την οικοδομή του σώματος. Η αισθητική της λειτουρ­γικής τέχνης είναι πνευματική, αποσκοπώντας όχι στον εντυπωσιασμό, διότι δεν απευθύνεται στις αισθή­σεις, αφού φανερώνει «το θείον και άκτιστον κάλλος των αρετών του Χριστού». Γι' αυτό θαυματουργούν τα παράγωγα της Εκκλησιαστικής τέχνης, ως π.χ. οι Εικόνες, διότι μετέχουν στην άκτιστη θεία δόξα (Χάρη), φανερώνοντας έτσι τη μετοχή στο Άκτιστο. Η τέχνη της εκκλησιαστικής λατρείας είναι τόσον «ωραία», ώ­στε να εκπληρώνει τον πνευματικό σκοπό της, τη δια­κονία της πίστεως. Γι' αυτό και είναι σταθερό στην Ορθοδοξία το αίτημα να διατηρεί η λειτουργική τέ­χνη την ομοουσιότητά της με το «δόγμα», την πίστη που διακονεί, για να είναι δυνατή η αδιάκοπη εκπλή­ρωση της πνευματικής αποστολής της.
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην εκκλησιαστική-λειτουργική τέχνη και τη θρησκευτική. Η πρώτη εκ­φράζει το γεγονός της σωτηρίας, όπως ιστορικά συνέ­βη, ως και τη συλλογική αποδοχή του από το εκκλη­σιαστικό σώμα. Η θρησκευτική τέχνη, αντίθετα, εκ­φράζει τα ατομικά συναισθήματα του καλλιτέχνη και συνιστά ατομική προσέγγιση του μυστηρίου. Γι' αυτό δεν γίνεται λειτουργική. Υπάρχει κάποια αντιστοιχία σ' αυτό με τη διαφορά δημοτικής και λόγιας ποίησης. Όπως σ' όλη τη λατρεία, έτσι και στα δημιουργήματα της εκκλησιαστικής τέχνης, είναι έντονη η σφραγίδα του μοναχικού κόσμου, της παραδοσιακότερης μερί­δας της εκκλησιαστικής κοινωνίας.

5. Ή Λειτουργική Θεολογία

Η πίστη, ως φρόνημα εκκλησιαστικό και πιστό­τητα στον Σωτήρα Χριστό, αλλά και ώς διδασκαλία, είναι βασική και απαράβατη προυπόθεση της εκκλη­σιαστικής λατρείας. Είναι η κινητήρια δύναμη του λατρεύοντος πιστού, εκφραζόμενη με εξωτερικές ε­νέργειες και πράξεις, που συνιστούν το τελετουργικό της. Η λατρεία υλοποιεί την πίστη και την καθιστά ομαδικό γεγονός, ενώ συνάμα την συντηρεί και την αυξάνει, βοηθώντας στην εμβάθυνση της.
Η ορθόδοξη λατρεία είναι τριαδοκεντρική στη θεματική και τη δομή της. Από τον Τριαδικό Θεό πη­γάζει η δύναμη και η ελπίδα της. Η Εκκλησία ανα­πέμπει λειτουργικά «δόξαν τω Πατρί, και τω Υίώ, και τω Αγίω Πνεύματι».
Η ευχαριστιακή αναφορά απευθύνεται στον Θεό-Πατέρα. Ο Υίός αποδέχεται την προσφερόμενη θυσία και αυτός, ως ομοούσιος και σύνθρονος τω Πατρί και ο κεντρικός άξονας της. Αυτός είναι «ο προσφέρων καί προσφερόμενος και διαδιδόμενος», στη Θεία Ευ­χαριστία. Η εκκλησιαστική λατρεία είναι η συνέχεια του σωτηρίου έργου του Χριστού και ενσωματώνει το Μυστήριο της Θείας Οικονομίας. Ο Χριστός είναι ο «εκκλησιαστής», πού μας συνάγει στο σώμα Του και οι πιστοί οι «εκκλησιαζόμενοι», που μετέχουν στη λατρεία Του και δέχονται τη δόξα Του. Αυτός που με­ταλαμβάνει «αξίως» (Α' Κορ. 3, 16) αναδεικνύεται σε ναό του Χριστού και στην καρδιά του τελεσιουργείται το μυστήριο της Πίστεως.
Η Εκκλησιαστική λατρεία όμως είναι εξ ίσου και Πνευματοκεντρική, διότι το Άγιο Πνεύμα είναι παρόν στη λατρεία, όπως η φωτεινή νεφέλη κατά τη Μεταμόρφωση (Ματθ. 17, 5), πού «επεσκίασε» τους Μαθητές και όλο το Όρος. Η αληθινή λατρεία της Ορθοδοξίας είναι η προσευχητική ενέργεια του Α­γίου Πνεύματος στην καρδιά του πιστού, όπως συμ­βαίνει στους Αγίους, τους αληθινούς λατρευτές του Θεού, διότι μετέχουν στην ουράνια λατρεία. Όλη η λατρεία είναι έργο του Αγίου Πνεύματος, που «όλον συγκροτεί τον θεσμόν της Εκκλησίας». Η προσευχή «Βασιλεύ ουράνιε, Παράκλητε, το Πνεύμα της αλη­θείας» εισάγει σε κάθε ακολουθία.
Στη θεία λατρεία πραγματοποιείται «Πνεύματος Αγίου κοινωνία». Τα πάντα διέπει η αγιαστική δύνα­μη του Παρακλήτου. Στην κορύφωση του Μυστηρίου παρακαλούμε το Άγιο Πνεύμα να «ελθη εφ' ημάς» (τους λειτουργούς) και στα «άγια δώρα» (το ψωμί και το κρασί, αλλά και «επί πάντα τον λαόν» και να τελέ­σει την «πνευματική θυσία», μεταβάλλοντας τα προσφερόμενα δώρα σε Σώμα και Αίμα Χριστού και ενώ­νοντας όλους τους μετέχοντες εις το ένα σώμα.
Η λατρεία της Εκκλησίας διακρίνεται για την παραδοσιακότητά της. Είναι ο δυναμικότερος φορέας της εκκλησιαστικής παραδόσεως. Παράδοση στην Εκκλησία είναι η συνέχεια του χριστιανικού τρόπου ύπαρξης, της ζωής εν Αγίω Πνεύματι, που μπορεί να οδηγεί στο σκοπό της Εκκλησίας, τη θέωση του άν­θρωπου και τον αγιασμό της κτίσεως. Ο αληθινά πι­στός εμμένει στα στοιχεία εκείνα, που συνιστούν την αληθινή εκκλησιαστικότητα. Αυτό κυρίως είναι η Πί­στη: Το να μένει κανείς πιστός και αμετακίνητος στο θέλημα του Θεού και την παράδοση των. Αγίων. Η παραδοσιακότητά της εκκλησιαστικής λατρείας είναι κριτήριο της γνησιότητας της. Συντελεί δε και στη διακράτηση της ενότητας των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών, διαχρονικά και συγχρονικά. Τα λειτουργικά κείμενα προσφέρουν την λειτουρ­γική Θεολογία, που συνιστά σαφή έκφραση του εκ­κλησιαστικού δόγματος. Γι' αυτό η λατρεία γίνεται «διδακτήριον ευσέβειας», που διδάσκει την πίστη, βοηθούμενη σ' αυτό με τα μέσα της τέχνης, και μάλι­στα την εικονογραφία, το «γλωττοφόρον βιβλίον» της Εκκλησίας, κατά τον άγιο Ί. Δαμασκηνό. Η Ορθόδο­ξη Λατρεία σ' όλους τους αιώνες διαμορφώνει το φρό­νημα των πιστών, όπως φαίνεται σε πρόσωπα φιλακόλουθα, όπως ο Ί. Μακρυγιάννης ή ο 'Αλ. Παπαδια­μάντης. Η σχέση του πιστού με τη λατρεία είναι δεί­κτης της εκκλησιαστικότητας του.
Ευνόητο, συνεπώς, είναι ότι μπορεί να γίνει λόγος για ορθόδοξη και μη ορθόδοξη λατρεία. Διότι αυτό, που συνιστά την ορθοδοξία της λατρείας δεν είναι οι απρόσωπες δομές, αλλά η πίστη, που αυτές ενσαρκώ­νουν. Από την αρχαιότητα η ομολογία της πίστεως συνδέθηκε άμεσα με τη λατρεία. Η λατρεία μένει στους αιώνες κήρυγμα αληθείας, που προβάλλεται στα πρόσωπα των Άγιων και με την «ανάμνηση» των σωτηριωδών γεγονότων της Παλαιάς και Καινής Διαθή­κης. Η εκκλησιαστική όμως λατρεία πέρα από το κή­ρυγμα της πίστης, συμβάλλει και στην υπεράσπιση της, με την απόκρουση της αιρετικής πλάνης. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι η εκκλησιαστική θεολογία διατυπώνεται συνήθως ως απάντηση στις αιρετικές προ­κλήσεις. Αυτό δείχνουν λ.χ. οι αφιερωμένες στους Α­γίους Πατέρες ή στις Οικουμενικές Συνόδους εορτές και οι ακολουθίες τους. Ο Εσπερινός και ο Όρθρος προσφέρουν τη θεολογία κάθε γιορτής ως πνευματικό και θεολογικό οπλοστάσιο των πιστών. Ο φιλακόλουθος πιστός γίνεται πρακτικά θεολόγος της Εκκλησίας.

6. Η Λειτουργία

Η Θεία Λειτουργία είναι το επίκεντρο όλης της εκκλησιαστικής λατρείας και κορυφώνεται στη Θεία Ευχαριστία, το κέντρο της ζωής, της εμπειρίας και της συνειδήσεως των Ορθοδόξων. Κατά τον π. 'Αλ. Σμέμαν, μεγάλο λειτουργιολόγο της εποχής μας, «η Θεία Λειτουργία μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα ταξείδι η πορεία, που μας οδηγεί τελικά στον τελικό μας προ­ορισμό, στην οποία πορεία κάθε στάδιο είναι εξίσου σημαντικό». Η πορεία αυτή αρχίζει από την στιγμή, που οι πιστοί ξεκινούν από τα σπίτια τους για τη λει­τουργική σύναξη.
Η σύναξη του σώματος είναι η πρώτη και βασική πράξη, που εισάγει τον πιστό στον καινούριο κόσμο, που εδραίωσε ο Θεός στην ιστορία, την Εκκλησία. Οι πιστοί προσέρχονται στο ναό, για να λειτουργηθούν και να λειτουργήσουν μαζί με όλους τους Αγίους και τους εν Χριστώ αδελφούς τους, ζώντες και τεθνεώτες. Αυτή η κίνηση κορυφώνεται με την «Μικρά Είσοδο», κατά την οποία, μαζί με τον Επίσκοπο, όλη η σύναξη-εκκλησία πορεύεται προς το ουράνιο θυσιαστήριο.
Δεν νοείται χριστιανός έξω από τη λειτουργική σύναξη. Σε περιόδους διωγμών οι χριστιανοί κινδύ­νευαν, για να λάβουν μέρος στη σύναξη της τοπικής τους κοινότητας. «Ανήκω στην Εκκλησία» σημαίνει: παίρνω μέρος στη λειτουργική σύναξη της. Διότι μέ­σω αυτής φανερώνεται στο «εδώ και τώρα» το εκκλη­σιαστικό σώμα. Είναι η «συναγωγή» του λαού του Θεού, στην όποια μετέχουν, ως ένα σημείο, και οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες, και όχι κάποια «ε­λίτ» εκλεκτών. Οι πιστοί προσκομίζουν συνεχώς την αμαρτία τους στη Θεία Αγάπη, για να μεταμορφωθεί, μέσω της μετανοίας, σε αγιότητα. Γι' αυτό οι Άγιοι Πατέρες συνιστούν συχνή μετοχή στην λειτουργική σύναξη, διότι έτσι «καθαιρούνται αι δυνάμεις του Σα­τανά... εν τη ομονοία της πίστεως» (άγ. Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, 107). Στο α' μέρος της Λειτουργίας, ως το τέλος των βι­βλικών αναγνωσμάτων, συμμετείχαν και οι κατηχούμενοι και γι' αυτό ονομάσθηκε «λειτουργία των Κατηχουμένων». Το υπόλοιπο μέρος ονομάζεται «λειτουρ­γία των πιστών» και περιέχει το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, κύριος χαρακτήρας της οποίας είναι η θυσία. Η Ευχαριστία είναι θεοφάνεια και μεταβάλλει όλη την κτίση σε θεοφάνεια. Η Εκκλησία με τη Θεία Ευχαριστία προσφέρει την «αναίμακτον» θυσία της. Οι πιστοί προσφέρουν τα δώρα του Θεού («τα σα έκ των σων Σοι προσφέρομεν»), ομολογώντας την αναξιότητα και την πνευματική φτώχεια τους («...ού γάρ έποιήσαμέν τι αγαθόν επί τής γης...»). Η μόνη δυνατή ανταπόκριση στις δωρεές τοΰ Θεού είναι η ε­κούσια αυτοπαράδοση στη Θεία Αγάπη.
Η Θεία Ευχαριστία δεν είναι μια προσευχή ή τε­λετή, όπως οι άλλες ακολουθίες. Είναι το μυστήριο της πραγματικής παρουσίας του Χριστού μαζί με την προσευχόμενη Εκκλησία Του. Είναι Ευχαριστία πρώτα του Χριστού και μετά γίνεται και δική μας. Διότι ο Χριστός, χωρίς να πάψει να είναι «ο άνω τω Πατρί συγκαθήμενος», είναι ταυτόχρονα και «ώδε (ε­δώ κάτω) ημίν αοράτως συνών». Κατά τον ί. Χρυσό­στομο, «οσάκις αν κοινωνή (ο πιστός) μετά καθαρού συνειδότος, Πάσχα επιτελεί... Ουδέν πλέον έχει το εν τω Πάσχα Μυστήριον του νυν τελουμένου». Μετα­λαμβάνοντας ο πιστός την «ανθρωπότητα» (ανθρώπι­νη φύση) του Χριστού, που είναι ενωμένη ασύγχυτα και αδιαίρετα με τη θεότητα Του, δέχεται μέσα του τον όλο Χριστό, ενούμενος μαζί Του.
Στη Θ. Ευχαριστία ζει το εκκλησιαστικό σώμα μία παρατεινόμενη Πεντηκοστή. Πεντηκοστή-Ευχαριστία-Σύνοδος συνδέονται στη ζωή της Εκκλησίας, με την πραγματική παρουσία του Χριστού εν Αγίω Πνεύματι. Αυτό εκφράζει και η λειτουργική μας γλώσσα. Μιλούμε για «πνευματικά μυστήρια», «πνευματική θυσία», «πνευματική λατρεία», «πνευ­ματική τράπεζα», «πνευματικόν σώμα», «πνευματικήν βρώσιν και πόσιν» κ.λπ. Πνευματικά γίνονται όλα στη Θεία Λειτουργία όχι με την έννοια κάποιας εξιδανί­κευσης ή εξαύλωσης, αλλά με την παρουσία σ' αυτήν του Αγίου Πνεύματος.
Πάνω απ' όλα όμως η Θ. Ευχαριστία γίνεται το μυστήριο της ενότητας της Εκκλησίας. Οι μετέχον­τες σ' αυτήν γίνονται «ΕΙΣ» εν Χριστώ (Γαλ. 3, 28), με την ενότητα των καρδιών τους («έν ενί στόματι και μια καρδία»). Αυτό διδάσκει ο Απ. Παύλος στην Α' Προς Κορινθίους (10, 15-17). Το ένα εκκλησιαστικό σώμα ταυτίζεται εκεί με τον ευχαριστιακό άρτο: «Ότι εις άρτος, εν σώμα οι πολλοί εσμέν οι πιστοί, ενώ ό­λοι ακούουν τις ευχαριστιακές ευχές, που προετοιμά­ζουν για τη θεία κοινωνία... Η μετάληψη μεταδίδει τη ζωή του Χριστού σε κά­θε μέλος, για να ζει εν Χριστώ, μαζί με όλα τα άλλα μέλη. Ο άγιος Συμεών, ο νέος Θεολόγος, βλέπει την ένωση με τον Χριστό ως άρση της μοναξιάς του αν­θρώπου: «Των γάρ θείων ο μετέχων / και θεοποιών χαρίτων / ούμενουν ουκ έστι μόνος / άλλά μετά Σου, Χριστέ μου / του φωτός του τρισηλίου / του φωτίζοντος τον κόσμον...». Με τη θεία κοινωνία τα άτομα γί­νονται μέλη του Κυριακού Σώματος και η ατομική επιβίωση μεταλλάσσεται σε κοινωνία ζωής. Η ύπαρ­ξη, από τους πρώτους αιώνες, της Λειτουργίας των Προηγιασμένων (Δώρων) βεβαιώνει, ακριβώς, την α­νάγκη μετοχής στη Θεία Ευχαριστία. Βέβαια, όλα αυτά δεν γίνονται με κάποιο αυτοματισμό, αλλά όταν οι κοινωνούντες ζουν τη ζωή του εκκλησιαστικού σώμα­τος. Γι' αυτό «ο τρώγων και πίνων αναξίως κρίμα εαυτώ εσθίει και πίνει» (Α'Κορ. 11, 29).
Μέσα στη Θ. Λειτουργία η Εκκλησία αναλαμβά­νεται κυριολεκτικά στους ουρανούς, μετέχουσα στο θάνατο, την ανάσταση και την ανάληψη του Χριστού και ζώντας τη δική της «ανάληψη» στην ουράνια βα­σιλεία. «Και ουκ απέστης πάντα ποιών, έως ημάς είς τόν ουρανόν ανήγαγες και την βασιλείαν Σου εχαρίσω την μέλλουσαν...», ομολογούμε στη Λειτουργία. Η Λειτουργία γίνεται η πασχαλιά σύναξη όλων εκεί­νων, που συναντούν τον Κύριο και εισέρχονται στη βασιλεία Του. Δεν κινούμεθα σε πλατωνικά σχήματα, αναζητώντας το τέλειο στην «αρχή», αλλά στα έσχα­τα, στην ολοκλήρωση εκείνου, που εξελίσσεται μέσα στο χρόνο, ως την τελική έκβαση της ύπαρξης του πι­στού στον Χριστόν ανθρώπου. Η λατρεία της Εκκλη­σίας κατευθύνεται, έτσι, από το ιστορικό παρελθόν της θείας οικονομίας, στο επιβεβαιωμένο έν Χριστώ μέλλον. Στη Θ. Λειτουργία βιώνεται ως γεγονός ακό­μη και η Β' Παρουσία! «Μεμνημένοι [...] πάντων των υπέρ ημών γεγενημένων, του σταυρού, του τάφου, της τριημέρου Αναστάσεως, της εις ουρανούς αναβάσεως, της δευτέρας και ένδοξου πάλιν παρουσίας» - ομολογούμε πρίν από τον καθαγιασμό των Τιμίων Δώρων.
Η υποτίμηση της λειτουργικής σύναξης είναι συ­σκότιση του εσχατολογικού της χαρακτήρα. Έξ άλ­λου, με τον πολλαπλασιασμό των ευχαριστιακών συ­νάξεων σε πολλές ενορίες, σε παρεκκλήσια, μοναστή­ρια κ.λπ. και την απουσία του Επισκόπου, της κεφα­λής της σύναξης της τοπικής Εκκλησίας, ο όρος σύ­ναξη έχει χάσει το αληθινό νόημα του. Η έσχατολο­γική ατμόσφαιρα της Λειτουργίας μαρτυρείται με τον χαρμόσυνο χαρακτήρα της, σε σημείο που να θεωρεί­ται ασυμβίβαστη με τη νηστεία. Κατα τή Μ. Τεσσα­ρακοστή, περίοδο αυστηράς νηστείας, δεν τελείται στις καθημερινές Θ. Λειτουργία, αλλά η Λειτουργία των Προηγιασμένων. Η Θ. Λειτουργία δεν είναι ένα από τα πολλά μέσα αγιασμού για την «ενίσχυση» του ανθρώπου. Είναι το Μυστήριο της Εκκλησίας, που μεταθέτει τους πιστούς στον μέλλοντα αιώνα. Εκκλη­σία και Θ. Ευχαριστία αλληλοπεριχωρούνται.

7. Αγιασμός του Σύμπαντος Κόσμου

Σκοπός της εκκλησιαστικής λατρείας είναι ο α­γιασμός του σύμπαντος κόσμου. Αγιάζεται η ζωή του άνθρωπου, άλλά και η περιβάλλουσα τον άνθρωπο κτίση. Στα όρια της λατρείας ο άνθρωπος αναδεικνύε­ται εν Χριστώ σε κύριο και βασιλέα της Κτίσης, που καλείται να αναφέρει τον εαυτό του και την κτίση στον Δημιουργό, την πηγή της ύπαρξης και του αγια­σμού τους.

α) Ο αγιασμός του χρόνου: Το λειτουργικό έτος είναι η εν Χριστώ υπέρβαση του «ημερολογιακού έ­τους» και η μεταβολή του ημερολογίου σε εορτολό­γιο. Η Εκκλησία, με τις γιορτές και ακολουθίες της, αγιάζει και μεταμορφώνει τον χρόνο της καθημερινής ζωής, ενοποιώντας και προσανατολίζοντας τον στη βασιλεία του Θεού. Λειτουργικά παύει ο χρόνος να εί­ναι ένα απλό φυσικό πλαίσιο, μεταβαλλόμενος σε αρ­χή, που καθορίζει το περιεχόμενο της λατρείας. Αυτό δείχνει η χρησιμοποιούμενη ορολογία: Όρθρος, Ε­σπερινός, Μεσονυκτικό, Ώρες κ.λπ. «Λειτουργία του χρόνου» ονομάζεται λειτουργιολογικά η οργάνωση του χρόνου με βάση τις χρονικές περιόδους (ημέρα, ε­βδομάδα, έτος) και ανάλογη οργάνωση και της ίδιας της ζωής.
Το λειτουργικό έτος βαπτίζει όλη τη ζωή του αν­θρώπου στη λατρεία της Εκκλησίας. Η επανάληψη του εορτολογίου κάθε χρόνο ανανεώνει την κατήχηση του πιστού και δίνει νόημα στην ευχή «και του χρό­νου» η «χρόνια πολλά», ως ευχή για την παροχή νέων ευκαιριών μαθητείας. Το λειτουργικό έτος συνδέεται με το εορτολόγιο της Εκκλησίας, βασικό δομικό στοι­χείο του οποίου είναι η γιορτή. Υπάρχει ο κύκλος των κινητών εορτών με κέντρο το Πάσχα και των ακι­νήτων εορτών με κέντρο τα Θεοφάνεια-Χριστούγεννα. Στον πρώτο ανήκουν οι περίοδοι του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, που πήραν το όνομα τους από τα κυ­ρίαρχα σε κάθε μια λειτουργικά βιβλία.
Η περίοδος του Τριωδίου σπονδυλώνεται, όπως το ανθρώπινο σώμα: οι τέσσερις πρώτες εβδομάδες μπορούν να θεωρηθούν ώς άκρα, ώς σώμα το διάστη­μα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και κεφαλή η Μεγά­λη Εβδομάδα. Ύμνοι, αναγνώσματα και δρώμενα προετοιμάζουν πνευματικά για τη μετοχή στη Μ. Ε­βδομάδα και την Ανάσταση. Από την ημέρα του Πά­σχα αρχίζει η περίοδος του Πεντηκοσταρίου. Πάσχα και Πεντηκοστή ήσαν ήδη εορτές της προκωνσταντίνειας τάξης, με εβραϊκή μεν προέλευση, αλλά χρι­στιανικό περιεχόμενο. Ό Χριστός και το πάθος Του διαφοροποιούν το χριστιανικό από το εβραϊκό πάσχα, πού γίνεται σύμβολο της νέας ζωής, της θείας βασι­λείας. Η έλευση του Αγίου Πνεύματος κατά την Πεντηκοστή εγκαινιάζει τον νέον αιώνα.
Ο κύκλος των ακινήτων εορτών οργανώθηκε με κέντρο την εορτή των Θεοφανείων (6 Ιανουαρίου), που περιέκλειε αρχικά και τα Χριστούγεννα. Ο χωρι­σμός των δύο εορτών, για λόγους ιστορικούς και θεο­λογικούς, έγινε στα μέσα του 4ου αιώνα. Με βάση τα Χριστούγεννα (25 Δεκεμβρίου) καθορίσθηκαν και οι άλλες Δεσποτικές εορτές (Περιτομή, Βάπτιση, Υπα­παντή, Μεταμόρφωση). Αλλά και η Θεοτόκος αποτε­λεί «μυστήριον λειτουργικόν». Οι Θεομητορικές εορ­τές (Γενέθλιο, Εισόδια, Ευαγγελισμός, Κοίμηση κ.λπ.) συνδέονται με τις Δεσποτικές, εκφράζοντας το ίδιο μυστήριο. Ο εορτασμός της μνήμης Αγίων είναι προέκταση της λειτουργικής τιμής της Θεοτόκου. Το περίεργο, βέβαια, για τον κόσμο είναι ότι η Εκκλησία «πανηγυρίζει», τιμώντας τη μνήμη, δηλαδή την κοίμηση, των τέκνων της και όχι τη γέννηση τους. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί δεν γιορτάζουμε τα γενέθλια μας, αλλά στη μνήμη του Αγίου, του οποίου φέρουμε το όνομα. «Γενέθλιος ήμερα» ονομάζεται χριστιανικά η ημέρα της κοιμήσεως, ως γέννηση στην αιωνιότη­τα. Οι Άγιοι ενσαρκώνουν την «κοινή ζωή» και προ­βάλλονται ως ηγέτες της ανθρωπότητας στην πορεία για την αληθοποίηση του ανθρώπου. Η σύνδεση του λαού μας με τους Αγίους, με πρώτη την Παναγία, φαί­νεται στη διπλή πανήγυρη, που τελείται στη μνήμη τους, μέσα στο ναό, με κέντρο την αγία Τράπεζα και έξω από το ναό, με κέντρο τη βιοτική τράπεζα. Τα «συναξάρια» των Αγίων είναι αγαπητά στο λαό ως «θησαύρισμα» της ιστορικής μνήμης της Εκκλησίας και παιδαγωγία των πιστών. Η πορεία των πιστών α­ναπτύσσεται «σύν πάσι τοις Αγίοις».
Η λειτουργική οργάνωση του χρόνου στη μικροχρονική διάσταση της αναλύεται στον εβδομαδιαίο κύκλο και τις ακολουθίες του νυχθημέρου. Ο εβδομα­διαίος κύκλος συντίθεται από δύο μέρη: τον κύκλο Σαββάτου και Κυριακής και του πενθημέρου. Κάθε μέρα της εβδομάδας είναι αφιερωμένη στη μνήμη κά­ποιου σωτηριολογικού γεγονότος η κάποιου Αγίου: Η Κυριακή είναι αφιερωμένη στην Ανάσταση του Χριστού η Δευτέρα στους Αγγέλους η Τρίτη στον ά­γιο Ιωάννη τον Βαπτιστή η Τετάρτη και η Παρα­σκευή συνδέονται αντίστοιχα μέ τήν προδοσία του Ιούδα και τη Σταύρωση του Χρίστου και γι' αυτό εί­ναι μέρες νηστείας την Παρασκευή η Εκκλησία μνη­μονεύει και την παρουσία της Παναγίας στο Σταυρό η Πέμπτη αφιερώνεται στους Αποστόλους και τον ά­γιο Νικόλαο και το Σάββατο στους κεκοιμημένους.
Ο εβδομαδιαίος κύκλος οργανώθηκε με βάση την Κυριακή, την πρώτη ιστορικά γιορτή της Εκκλη­σίας. Ταυτιζόμενη με τον Κύριο, τον Ιησού Χριστό (Α'Κορ. 12, 3), ισχύει ώς ομολογία της πίστης σ' Αυ­τόν. Ταυτιζόμενη και με την «ογδόη ήμερα», συνδέθη­κε με τη Θ. Ευχαριστία, ως μόνιμη και σταθερή ήμε­ρα τέλεσης της. Η αργία της Κυριακής, που επέβαλε ο Μ. Κωνσταντίνος το 324, δεν ταύτισε την Κυριακή με το Σάββατο, αλλά έδειξε την υπέρβαση του. Η Κυ­ριακή είναι «η μία των Σαββάτων (πρώτη μέρα της ε­βδομάδος), η βασιλίς και Κυρία». Το Σάββατο καταφάσκει τη φυσική ζωή του κόσμου, η Κυριακή είναι η έσχατολογική ήμερα της εισόδου στον νέο αιώνα.
Το νυχθήμερο περιλαμβάνει επτά ακολουθίες. Ο κύκλος του εικοσιτετραώρου αρχίζει το εσπέρας (πρβλ. Γεν. 1: «καί έγένετο εσπέρα καί έγένετο πρωί...») και οι ακολουθίες του συμπίπτουν με την αρ­χαία διαίρεση του χρόνου (εσπερινή, μεσονύκτια, ορ­θρινή, τρίτη, έκτη, ένατη). Οι ακολουθίες του νυχθημέρου είναι: Εσπερινός ή Λυχνικόν, Απόδειπνον (Μέγα καί Μικρό), Μεσονυκτικόν, Όρθρος, η εκτενέ­στερη και πλουσιότερη θεολογικά ακολουθία, και οι Ώρες (Α', Γ', ΣΤ', καί Θ'), ανάμνηση των μεγάλων στιγμών της σωτηρίας μας (Σταύρωση, Θάνατος του Χρίστου, κάθοδος του Αγίου Πνεύματος). Η Θ' Ώρα συμψάλλεται με τον Εσπερινό. Ενώ όμως ολόκληρη η εκκλησιαστική λατρεία διαπλέχθηκε αδιάσπαστα με τον φυσικό χρόνο, η Θ. Λειτουργία έμεινε έξω από τον χρόνο και τους περιορισμούς του. Έτσι, δεν ανήκει στον κύκλο των ακο­λουθιών του νυχθημέρου, ούτε κάποια από τις άλλες ακολουθίες θεωρείται ως προετοιμασία της. Γι' αυτό μπορεί να τελεστεί οποιαδήποτε ώρα, πρωί-μεσημέρι η βράδυ, ως η κατ' εξοχήν εορτή και πανήγυρη της Εκκλησίας.
β) Αγιασμός του βίου: Επίκεντρο της αγιαστικής λειτουργίας της Εκκλησίας είναι ο άνθρωπος. Από τη στιγμή της γέννησης του στον κόσμο και της πνευ­ματικής αναγέννησης του στην Εκκλησία, ως την τε­λευταία στιγμή της παρουσίας του στη ζωή αυτή, η εκκλησιαστική λατρεία προσφέρει συνεχώς στον άν­θρωπο δυνατότητες «εκκλησιασμού» και συνεχούς αναγέννησης. Την καθολικότητα της πνευματικής και βιοτικής μέριμνας της Εκκλησίας για τον πιστό δεί­χνει το λειτουργικό βιβλίο «Μέγα Ευχολόγιο». Στη δομή και στα κείμενα του ενσαρκώνει τον σκοπό της Εκκλησίας, που είναι η «ολοτελής» ένταξη του άν­θρωπου στο εκκλησιαστικό σώμα, ο αγώνας για τη νί­κη πάνω στο διάβολο, τις δαιμονικές δυνάμεις του κό­σμου και την αμαρτία και η αντιμετώπιση των βιοτι­κών προβλημάτων και αναγκών του. Ο πλούτος και η ποικιλία των ευχών και Ακολουθιών του Ευχολογίου δείχνει την αγάπη και το ενδιαφέρον της Ορθοδοξίας για την ατομική και κοινωνική ζωή των πιστών, ό­λους τους κύκλους της ζωής του και τα πιό κοινά και καθημερινά έργα του.
Η Εκκλησία αγιάζει τον άνθρωπο από τη γέννη­ση του, ευλογώντας τη λεχώνα και το νεογέννητο, προετοιμάζοντας το για την υποδοχή του στους κόλ­πους της. Από το Μυστήριο του γάμου, άλλωστε, αρ­χίζει ο αγιασμός της οικογένειας. Την 8η ήμερα το βρέφος λαμβάνει, με ειδική λειτουργική πράξη, το ό­νομα του και καταφάσκεται η προσωπική ετερότητα του, η οποία αναδεικνύεται με την ένταξη του στο εκ­κλησιαστικό σώμα. Την τεσσαρακοστή ήμερα το βρέ­φος «προσάγεται» στο ναό, για να «εκκλησιασθεί», να αρχίσει την εκκλησιαστική ζωή του, κάτι που αντι­στοιχεί στην έναρξη της κατήχησης των ενηλίκων.
Μετά από αυτή την πνευματική προετοιμασία α­κολουθεί το βάπτισμα, η είσοδος στο σώμα του Χρί­στου, που δίνει την δυνατότητα να ζήσει ο άνθρωπος τη ζωή του Χριστού και να δέχεται συνεχώς τη Χάρη Του. Ο νηπιοβαπτισμός, γνωστός από τη χριστιανική αρχαιότητα, κατανοείται μόνο στις περιπτώσεις ευσε­βών γονέων και αναδόχων, σε χριστιανικό δηλαδή πε­ριβάλλον, και δεν μπορεί να επιβληθεί με καμία νο­μοθεσία. Με το βάπτισμα εντάσσεται ο «νεοφώτι­στος» σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, την τοπική Εκ­κλησία, μετέχοντας στο ήθος και τον τρόπο ύπαρξης της Εκκλησίας. Όσο τελειότερη είναι αυτή η ένταξη, τόσο συνεπέστερη αποβαίνει και η χριστιανικότητά του.
Ο πιστός καλείται όμως να αυξήσει το δώρο, που έλαβε με το βάπτισμα του, προσανατολίζοντας χριστοκεντρικά τη ζωή του. Έτσι, μετά τη «φύση» (ψυ­χή και σώμα), που πεθαίνει και ανασταίνεται στο βα­πτιστήριο η την κολυμβήθρα, αγιάζεται και το ανθρώ­πινο πρόσωπο με το μυστήριο του Χρίσματος, που λειτουργεί ως προσωπική Πεντηκοστή του πιστού, για να γίνει με τον πνευματικό του αγώνα «ναός» του Θεού και η ζωή του αληθινή Λειτουργία. Το μυστή­ριο της Μετανοίας (εξομολόγηση) δίνει την δυνατό­τητα συνεχούς υπέρβασης της αμαρτίας και μεταποίη­σης του θανάτου σε ζωή.
Η Εκκλησία ευλογεί, ακόμη, τις «οδούς», που αυτοπροαίρετα επιλέγει ο πιστός για την τελείωση του, τον (εν Χριστώ) γάμο ή τον μοναστικό βίο. Είναι και τα δύο «μυστήρια αγάπης», με άμεση αναφορά στον Χριστό. Ο γάμος, μένοντας στο πλαίσιο της εν Χριστώ ζωής, οδηγεί στην υπέρβαση της σάρκας και στην τέλεια παράδοση στον Χριστό, συναντώμενος έτσι με τη μοναστική άσκηση. Έτσι, το μυστήριο του γάμου φανερώνει την αλήθεια της Εκκλησίας, χωρίς να χρησιμοποιείται για την εξυπηρέτηση συμ­βατικών σκοπιμοτήτων της καθημερινότητας. Όπου ο γάμος νοείται απλώς ως ηθικολογική ρύθμιση η «νο­μικό συνάλλαγμα», επιλέγεται ο «πολιτικός» γάμος, ί­σος μεν νομικά, αλλά όχι και «ισότιμος» πνευματικά, με τον εκκλησιαστικό, που είναι μυστήριο Χάρης.
Η εκκλησιαστική λατρεία διαθέτει, περαιτέρω, αγιαστικές πράξεις για κάθε στιγμή της ζωής. Αποδει­κνύεται μάλιστα μέσω αυτών, ότι δεν είναι μία «σπιριτουαλιστική» (αφηρημένα πνευματική) η «θρη­σκευτική» υπόθεση, διότι ο αγιασμός που προσφέρει συνιστά και πρόταση για την αντιμετώπιση των βιοτι­κών προβλημάτων κάθε ανθρώπου. Σε μία Ευχή του Όρθρου ζητούμε από τον Θεό να χαρίσει στον άνθρω­πο «τα εγκόσμια και υπερκόσμια αγαθά» Του.
Υπάρχουν ευχές και για περιπτώσεις του βίου, που φαίνονται πεζές και τετριμμένες, όπως λ.χ. «εις το κουρεύσαι παιδίον», «όταν απέρχηται παιδίον μανθάνειν τα ιερά γράμματα», «εις παίδας κακοσκόπους» (δύστροπους) κ.λπ. Άλλες Ευχές αναφέρονται στην πρόσληψη τροφής, αγιάζονται τα διάφορα «επιτη­δεύματα» και έργα του πιστού (π.χ. ταξείδια), τα «επαγγέλματα», ευλογούνται οι διαπροσωπικές σχέσεις, για να υπάρχει δικαιοσύνη, ειρήνη κια αγάπη, ζητεί­ται η Χάρη του Θεού για τις θλίψεις του άνθρωπου, τις ασθένειες του, τα ψυχικά νοσήματα και τα ψυχο­σωματικά πάθη. Σημαντική θέση καταλαμβάνει στη λατρεία της Εκκλησίας ο θάνατος, η άρση της συλλειτουργίας ψυχής και σώματος, ως τη στιγμή της «κοινής αναστάσεως». Η Εκκλησία δεν παραβλέπει το κορυφαίο αυτό υπαρξιακό γεγονός της ζωής. Πλη­σιάζει, μάλιστα, τον άνθρωπο απο τη στιγμή, που ο θάνατος κάνει την εμφάνιση του. Εξομολογεί και κοινωνεί τον ψυχορραγούντα και κηδεύει το σώμα, που παραδόθηκε στη νέκρωση και τη φθορά, προπέμποντας την ψυχή στο στερνό της ταξείδι και παρακα­λώντας τον Χριστό να δεχθεί το τέκνο Του, που εγκα­ταλείπει τον κόσμο με την ελπίδα «ζωής αιωνίου». Η νεκρώσιμος ακολουθία είναι απο τα πιο τρυφερά και συγκινητικά κείμενα της εκκλησιαστικής λατρείας.
Παράλληλα, ή Εκκλησία εύχεται γιά διάφορες στιγμές του δημοσίου βίου: περιστάσεις και συμφο­ρές, κινδύνους, δυσλειτουργίες της δημόσιας ζωής, τόσο στη μικροκοινωνία του χωριού η της πόλης, ό­σο και στη μακροκοινωνία της πατρίδας και του έ­θνους. Το σχετικό ευχολογικό υλικό αναφέρεται στις εθνικές επετείους, τις δομές της πολιτειακής ζωής, την παιδεία, στον στρατό, την δημόσια υγεία. Ο απα­ράμιλλος αυτός λειτουργικός πλούτος μένει ευρύτερα άγνωστος και έτσι αγνοούμε τα στοιχεία εκείνα, που μπορούν να δώσουν νόημα στη ζωή μας.
γ) Αγιασμός της υλικής κτίσης: η κτίση, λειτουρ­γικά και θεολογικά, είναι ο ευρύτερος χώρος πραγμά­τωσης του ανθρώπου, το πλαίσιο της καθημερινής ζω­ής του, ιδιαίτερα στις αγροτικές κοινωνίες, όπου αυτό γίνεται βαθύτερα αισθητό. Η σχέση του ανθρώπου με τη κτίση αποτελεί ιδιαίτερη θεματική της εκκλησια­στικής λατρείας και αναπτύσσεται σε ειδικές ακολου­θίες, που δείχνουν την εκκλησιαστική κατάφαση της υλικής κτίσης, που έχει προσληφθεί στην ανθρώπινη φύση του Χριστού και μεταβάλλεται συνεχώς σε «σάρκα» Χριστού στη Θεία Ευχαριστία. Στη λειτουρ­γική μας πράξη ευλογούνται και αγιάζονται το νερό, το κρασί, οι τροφές, ο χώρος κατοικίας και του επαγ­γέλματος, η πανίδα, η χλωρίδα, τά φυσικά φαινόμενα (άνεμος, βροντή, βροχή, σεισμός κ.τ.λ.) για την προ­στασία και σωτηρία, τελικά, του ανθρώπου. Ο πιστός προσφέρει στη λατρεία τα δώρα του Δημιουργού ως ευχαριστία, για να «βαπτισθούν» στη Θεία Χάρη και να επιστραφούν στους προσφέροντες για τον αγιασμό και τη συντήρηση τους. Κατά τη Θ. Λειτουργία «συν­τελείται μια πορεία, μια παρέλαση θα έλεγε κανείς, του όλου κόσμου προς την αγία Τράπεζα» (Περγάμου Ιωάννης). Αίρεται, έτσι, κάθε αντίληψη για αντίθεση μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, αφού η προσφερόμε­νη στον Θεό κτίση γίνεται φορέας του Ακτίστου (Χά­ρης) και αγιάζει τους μετέχοντες.
Με τη θεολογία των κειμένων αυτών του Ευχολο­γίου εμπνέεται η θεοκεντρικότητα της ύπαρξης. Από την κτίση ανάγεται ό πιστός στον Κτίστη, κατανοών­τας τον κόσμο ως δώρο του Δημιουργού, μαθαίνοντας να χρησιμοποιεί ευχαριστιακά την Κτίση και απο­κτώντας την εμπειρική βεβαιότητα, ότι το πρόβλημα δεν είναι «τι τρώει ο άνθρωπος», αλλά με ποιες προϋ­ποθέσεις το τρώει, αφού η αγιασμένη κτίση συναγιάζει και τον άνθρωπο. Έτσι, ο πιστός μαθαίνει να γίνε­ται «ιερουργός» της κτίσεως, σε μια «κοσμική λει­τουργία», που τελεσιουργείται από τους Αγίους. Οι Άγιοι, με τα άφθαρτα και θαυματουργικά λείψανα τους, φανερώνουν τον προορισμό της κτίσεως, που εί­ναι ο αγιασμός και άφθαρτισμός της. Κάθε πιστός κα­λείται στη λατρεία μας να αγιαστεί ολόκληρος, για να μπορεί να συναγιάζει και την κτίση, μέσα από τη σχέση του μαζί της.

8. Λατρεία καi Πνευματική Ζωή

Η πορεία προς τη θέωση επιτυγχάνεται με την έν­ταξη ολόκληρης της ύπαρξης στο σώμα του Χριστού, με ένα τρόπο ζωής, που επιτρέπει την αδιάκοπη συ­νέργεια του ανθρώπου με τη Χάρη του Θεού. Κύριο συστατικό αυτής της ζωής είναι η άσκηση, ως μόνιμο πάλαισμα του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ο λόγος του Χριστού, ότι «η βασιλεία των ουρανών βιάζεται και οι βιασταί αρπάζουσιν αυτήν» (Ματθ. 11, 12). Η ά­σκηση είναι μία συνεχής πορεία μετανοίας, για να μέ­νει ο πιστός δεκτικός της Χάρης του Θεού, χωρίς την οποία νεκρώνεται η ύπαρξη του. Με την άσκηση, αν­τίθετα, νεκρώνεται η επαναστατημένη φύση μας, για να ξαναβρεί την θεοκεντρικότητά της.
Η ασκητική όμως προσπάθεια του πιστού δεν έ­χει ηθικό χαρακτήρα. Δεν αποβλέπει, δηλαδή, σε μια βελτίωση του χαρακτήρα και των συμπεριφορών, αλ­λά στη δυνατότητα μετοχής στη γιορτή και χαρά του εκκλησιαστικού σώματος. Γι' αυτό και δημιουργεί στον πιστό αίσθηση χαράς ανεκλάλητης, αναιρώντας κάθε τεχνητή (φαρισαική) συνοφρύωση και επίπλα­στη κατήφεια, που δεν είναι παρά επιτηδευμένη ευσεβοφάνεια. Η χριστιανική άσκηση είναι μετοχή εκού­σια στην υπακοή του Χριστού και των Αγίων, για τη νέκρωση του ατομικού θελήματος και την τελική ταύ­τιση του με το θέλημα του Χριστού (Φιλ. 2, 5).
Η ευσέβεια όμως της Ορθοδοξίας είναι λειτουρ­γική. Έτσι κατανοείται η συμπληρωματικότητα ά­σκησης και λειτουργικής ζωής. Η εκκλησιαστική λα­τρεία είναι εορτάσιμη στο ήθος της. Η άσκηση είναι η πρόγευση της χαράς από τη μετοχή στη γιορτή της Εκκλησίας, αλλά και προετοιμασία των πιστών για την είσοδο τους σ' αυτή την πνευματική πανήγυρη. Είναι η οδός επιστροφής στο «κατά φύσιν», την αυ­θεντικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, για να κατα­στεί δυνατό το πέρασμα στο «υπέρ φύσιν», στο οποίο ανυψώνει η Λατρεία. Αυτό που αναζητείται, άλλωστε, στη λατρεία κατά τον ί. Χρυσόστομο είναι «ψυχή νήφουσα, διεγηγερμένη διάνοια, καρδία κατανενυγμένη, λογισμός ερρωμένος, συνειδός κεκαθαρμένον». Η πνευματική πρόοδος, που πραγματοποιεί ο πι­στός με την άσκηση του, μέσα στη λατρεία εκκλησιοποιείται, εντάσσεται στο σώμα του Χριστού και από «ατομικό» γεγονός, γίνεται εκκλησιαστικό, δηλαδή κοινωνικό. Αν δεν εκκλησιοποιηθει η ατομικότητα, δεν σώζεται. Έξω από το σώμα του Χριστού όχι μόνο δεν υπάρχει σωτηρία, αλλά και η τελειότερη αρετή μένει «ράκος Αποκαθημένης» (Ήσ. 64, 6), πνιγηρά δη­λαδή ακαθαρσία. Η λατρεία εν-χριστώνει τη ζωή του πιστού. Η άσκηση παρέχει αυτή τη δυνατότητα, αφού ο κυριαρχούμενος από τα πάθη του άνθρωπος δεν μπορεί να δοξολογήσει αληθινά τον Θεό. Η «καθαρά καρδία» είναι το σκοπούμενο στην χριστιανική άσκη­ση (Ψαλμ. 50, 12). Διότι μόνο «έν καθαρά καρδία» εί­ναι δυνατόν να δει ο άνθρωπος τον Θεό (Ματθ. 5, 8), φθάνοντας στο σκοπό της υπάρξεως του. Αυτό εκφρά­ζει ο αναστάσιμος ύμνος του Αγίου Ι. Δαμάσκηνου: «Καθαρθώμεν τας αισθήσεις και οψόμεθα τω απροσίτω φωτί της Αναστάσεως Χριστόν εξαστράπτοντα...». Η λατρεία οδηγεί διά της Θ. Ευχαριστίας στη θέωση, όταν όμως υπάρχει η καθαρότητα της καρδίας και με­ταμόρφωση των αισθήσεων από σωματικές σε πνευμα­τικές. Αν η λατρεία, συνεπώς, είναι η είσοδος στην ουράνια βασιλεία, η άσκηση είναι η οδός προς τη βα­σιλεία. Η λατρεία καθορίζει και αποκαλύπτει τον σκοπό της ύπαρξης μας η άσκηση συνεργεί στην πραγμάτωσηΛ αυτού του σκοπού.

9. Λειτουργία μετά τη Λειτουργία

Η εκκλησιαστική λατρεία είναι ο «χωροχρόνος», στον όποιο διαμορφώνεται το χριστιανικό ήθος. Ο πιστός στη λατρεία ξαναβρίσκει το ορθό νόημα του ηθικού βίου, ο όποιος δεν διαμορφώνεται με βάση κάποια δικανική σχέση με τον Θεό, αλλά μέσα της μεταμόρφωσης και ανακαίνισης της κτίσης και του ανθρώπου εν Χριστώ. Το χριστιανικό ήθος είναι λειτουργικό και πηγάζει από την προσωπική σχέση με τον αυτοπροσφερόμενο «εις τροφήν του σύμπαντος κόσμου» Κύριο της Εκκλησίας. Αυτή η σχέση, με τριπλή αναφορά (άνθρωπος-Θεός-κόσμος), πραγματώ­νεται μέσα στη λατρεία, κατά τον λόγο του Απ. Παύ­λου: «Ει ούν συνηγέρθητε έν Χριστώ [...] νεκρώσατε τα μέλη υμών τα επί της γής [...], απεκδυσάμενοι τον παλαιόν άνθρωπον [...] και ενδυσάμενοι τον νέον...» (Εάν λοιπόν έχετε αναστηθεί μαζί με τον Χριστό... νεκρώσατε ό,τι γήινο είναι μέσα σας [...], έχοντας α­ποβάλει τον παλαιό άνθρωπο και ενδυθεί τον νέο, Κολ. 3, 1 έ.) Είναι το συνεχές «βάπτισμα» του πιστού στη νέα ζωή του μυστηρίου της Πίστεως.
Στη λατρεία της Εκκλησίας ανανοηματοδοτείται χριστοκεντρικά σύνολη η ζωή του άνθρωπου. «Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός...». Οι πιστοί, λουόμενοι μέ­σα σ' αυτό το φως, καλούνται να γίνουν ένας πνευμα­τικός ποταμός, εκπορευόμενος από την Αγία Τράπε­ζα, για να αρδεύσει σωστικά τον κόσμο. Η εκκλησια­στική λατρεία τεκμηριώνει, έτσι, σε τι συνίσταται η προσφορά της Εκκλησίας μέσα στην Ιστορία. Δεν προσφέρει κάποιο κώδικα ηθικής συμπεριφοράς η σύ­στημα ηθικών κανόνων, αλλά μια ζωή και μια αγια­σμένη κοινωνία, που μπορεί να λειτουργήσει ως «ζύ­μη» και να ζυμώσει με την αγιαστική παρουσία της τον κόσμο, αρχίζοντας από τη μικροκοινωνία. Η με­τοχή στη λατρεία - αν είναι γνήσια - είναι μετοχή στο θάνατο των ιδιοτελών και ατομικιστικών διεκδι­κήσεων και ανάσταση στην εν Χριστώ πραγματικότη­τα, που είναι ο σκοπός της Εκκλησίας. Η εμπνεόμε­νη από την ορθόδοξη λατρεία εσχατολογική συνείδη­ση προσανατολίζει σε εσχατολογικές συμπεριφορές, με την υπέρβαση του κινδύνου της εκκοσμίκευσης και οιωνδήποτε συμβιβασμών και συσχηματισμών.

Είναι ευνόητο, συνεπώς, ότι η αποξένωση από τη λειτουργική εμπειρία, πέρα όλων των άλλων, αλλο­τριώνει το φρόνημα και αποσυνθέτει όλη τη ζωή, με­ταβάλλοντας το εκκλησιαστικό ΕΙΝΑΙ σε διάφορα αντιχριστιανικά υποκατάστατα (ηθικισμός, ευσεβισμός, ριτουαλισμός κ.λπ.). Μη λησμονούμε, άλλωστε, ότι το κοινοτικό ήθος της ελληνορθοδοξίας και το ε­λεύθερο φρόνημα στους χαλεπούς καιρούς της δου­λείας διαπλασσόταν μέσα στη λατρεία, τη μόνη λαοσύναξη, που δεν έπεσε ποτέ σε μαρασμό. Και είναι α­ληθινή ευλογία, που με τη Χάρη του Θεού, στους δύ­σκολους καιρούς μας, ο Λαός και ιδιαίτερα η Νεο­λαία, ξαναβρίσκουν το δρόμο προς την Εκκλησία και τη λατρεία της.

Στο τέλος της Θ. Λειτουργίας (αυτή ήταν η αρ­χαία κατάληξη της) ο Λειτουργός λέγει πρός τον λαό: «Εν ειρήνη προέλθωμεν» («ας φύγουμε ειρηνικά»). Δεν είναι η τυπική εξαγγελία του τέλους ενός «θρησκευτικού καθήκοντος», αλλά κινητοποίηση για με­ταφορά του φωτός της θεϊκής ειρήνης από σκοτάδι του κόσμου μας. Η Εκκλησία και η Λατρεία της υ­πάρχουν για τον κόσμο, για τη σωτηρία του. Η Λει­τουργία της Εκκλησίας προετοιμάζει την έξοδο των πιστών στον κόσμο ως μαρτυρία των «Μεγαλείων του Θεού», αλλά και ιεραποστολική κλήση στην εν Χρι­στώ σωτηρία. Η θυσία του Χριστού και η Ανάσταση Του, μυστήρια συνεχώς παροντοποιούμενα και βιούμενα στη λατρεία, αρδεύουν συνεχώς λυτρωτικά τον κόσμο. Αγωγοί αυτής της Χάρης στην διψώσα γη των κοινωνιών μας γίνονται οι πιστοί, μέσω των ο­ποίων το «Φώς του Χριστού» μπορεί να «φαίνη πάσι». Να φωτίζει τα πάντα!

Άρθρο του π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού, Ομοτίμου Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.